همه چیز درباره مشاغل سخت و زیان آور

مشاغل سخت و زیان آور کارهایی هستند که در آن‌ها عوامل محیط کار غیر استاندارد و بیش از حد مجاز است.

به گزارش کارتابان؛ عوامل مهم زیان آور محیط کار عبارتند از: عوامل فیزیکی، عوامل شیمیایی، عوامل مکانیکی، عوامل بیولوژیکی و عوامل روانی. اگر کارگر از لحاظ شدت و مدت در محیط کار با عوامل زیان آور بیش از حد مجاز تعیین شده در حدود مجاز شغلی مواجهه داشته باشد شغل او جزو مشاغل سخت و زیان آور محسوب می‌شود.

جزئیات عوامل زیان آور محیط کار در استانداردهای بین‌المللی توسط سازمان‌هایی مانند نایوش (niosh) و اوشا (osha) و در سطح ملی و برای کشور ما نیز توسط مرکز سلامت محیط کار وزارت بهداشت تعیین شده‌اند و طبق قانون مشاغل سخت و زیان آور به این مقادیر استناد می‌شود.

مشاغل سخت و زیان آور به این صورت تعریف شده‌اند که اگر کارگر در کاری مشغول به کار شود که تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی جسمی و روانی به کارگر اعمال می‌شود که می‌تواند باعث بیماری شغلی و عوارض ناشی از آن شود آن شغل جزو مشاغل سخت و زیان آور محسوب می‌شود. معیار مقایسه و قضاوت برای تعیین بالاتر بودن عوامل زیان آور اندازه‌های نوشته شده در حدود مجاز مواجهه شغلی است.

انواع مزایای مشاغل سخت و زیان آور

قانون و مقررات مشاغل سخت و زیان آور در قانون کار و تامین اجتماعی تصویب شده اند. طبق این قوانین و مقررات به کارگرانی که در معرض عوامل زیان آور محیط کار مشغول به کار هستند مزایایی تعیین شده است. هدف اصلی از مزایای تعیین شده در این قوانین کاهش میزان مواجهه کارگر با عوامل زیان آور است. برای کاهش میزان مواجهه دو راه وجود دارد که یکی کاهش میزان آلاینده ها و دیگری کاهش زمان مواجهه. در دو قانون مزبور مزایایی به صورت زیر در نظر گرفته شده است.

۱ – بازنشستگی مشمولان مشاغل سخت و زیان آور

در قانون تامین اجتماعی برای به حداقل رساندن آسیب های جسمی و روحی به کارگرانی که در مشاغل سخت و زیان آور مشغول به کار هستند سنوات ارفاقی در نظر گرفته شده است.

سنوات ارفاقی مشاغل سخت و زیان آور در کارگران مشمول قانون کار ۱/۵ برابر در نظر گرفته شده است به عبارتی اگر کارگر ۱ سال در مشاغل سخت و زیان آور مشغول به کار باشد سابقه وی در تامین اجتماعی ۱/۵ سال محاسبه می‌شود.

۲. قانون کاهش ساعات کار در مشاغل سخت و زیان آور

علاوه بر قانون تامین اجتماعی که سنوات ارفاقی مشاغل سخت و زیان آور را برای کارگران در نظر گرفته است در ماده ۵۲ قانون کار کاهش ساعات کار برای کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیان آور را تعیین کرده است. هدف ماده ۵۲ قانون کار پیشگیری از فرسودگی زودرس کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیان آور و افزایش زمان اشتغال کارگران است. طبق ماده ۵۲ قانون کار، کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیان آور به جای ۴۴ ساعت در هفته باید ۳۶ ساعت مشغول به کار باشند؛ بنابراین اضافه کاری مشاغل سخت و زیان آور ممنوع است. طبق ماده ۶۵ قانون کار مرخصی استحقاقی کارگران شاغل در مشاغل سخت و زیان آور موضوع ماده ۵۲ قانون کار، به جای ۲۶ روز کاری که کارگران عادی از آن بهره مند می‌شوند ۵ هفته تعیین شده است. این مرخصی باید حتی الامکان در دو نوبت در پایان هر شش ماه استفاده شود.

نکته بسیار مهم و حائز اهمیت در مشاغل سخت و زیان آور این است که مزایای در نظر گرفته شده برای کارگران در قانون تامین اجتماعی و قانون کار کاملا از هم مستقل و جدا هستند. شمول یکی از این دو باعث بهره‌مندی از مزایای قانون دیگر نمی‌شود. به زبان ساده می‌توان گفت که اگر کارگری در شغلی سخت و زیان آور مشغول به کار باشد و ناشی از آن بازنشسته شود دلیل بر این نیست که ساعات کاری وی نیز می‌بایست ۳۶ ساعت در هفته باشد. یا کارگری که در شغلی سخت و زیان آور هر هفته ۳۶ ساعت مشغول به کار است حتما مشمول بازنشستگی پیش از موعد خواهد شد؛ بنابراین نباید این دو را باهم اشتباه گرفت.

در ادامه این مقاله صرفا به قسمت‌هایی از قانون مشاغل سخت و زیان آور که به مزایای بازنشستگی مشمولان مشاغل سخت و زیان آور مربوط است پرداخته می‌شود و قانون کاهش ساعات کار در مشاغل سخت و زیان آور در مقاله‌ای دیگر بحث خواهد شد.

در تصویر بالا انواع مشاغل سخت و زیان آور و مزایای هر کدام قابل مقایسه هستند.

قانون سنوات ارفاقی مشاغل سخت و زیان آور

تبصره ۲ ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی مزایای سنوات ارفاقی را برای کارگران مشاغل سخت و زیان آور تعیین کرده است. طبق این ماده از تامین اجتماعی کارگران ۱- با حداقل ۲۰ سال سابقه کار متوالی و یا ۲- ۲۵ سال سابقه کار متناوب در مشاغل سخت و زیان آور می‌توانند بازنشسته شوند. در ادامه چنین نوشته شده است که هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان آور ۱/۵ سال محاسبه خواهد شد.

متن قسمت حمایت‌های بند ۲ تبصره ۲ ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی

ب – حمایت‌ها از کارگران در قانون مشاغل سخت و زیان آور

۱ – افرادی که حداقل بیست سال متوالی و بیست و پنج سال متناوب در کارهای سخت و زیان‌آور (‌مخل سلامت) اشتغال داشته باشند و در هر مورد حق بیمه مدت مزبور را به سازمان پرداخته باشند می‌توانند تقاضای مستمری بازنشستگی نمایند. هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای سخت و زیان‌آور یک و نیم سال محاسبه خواهد شد.

با توجه به این قسمت از ماده ۷۶ و استفساریه صورت گرفته از مجلس شورای اسلامی در این خصوص، الزامی ندارد که کل سابقه کار کارگر در مشاغل سخت و زیان آور سپری شود تا بتواند از مزایای آن بهره‌مند شود. کارگری که مدتی در مشاغل سخت و زیان آور مشغول به کار بوده و مدتی در مشاغل عادی کار کند، در این حالت سابقه مشاغل سخت و زیان آور وی ۱/۵ برابر و سابقه مشاغل عادی وی ۱ برابر محاسبه و باهم جمع می‌شوند و سپس با توجه به شرط سنی بازنشستگی قانون تامین اجتماعی بازنشسته شدن کارگر بررسی می‌شود.

شرایط بازنشستگی در کارهای سخت و زیان آور

داشتن ۲۰ سال سابقه متوالی و یا ۲۳ سال و ۴ ماه سابقه کار متناوب در کارهای سخت و زیان آور بدون شرط سنی.

محاسبه سابقه بیمه و تطبیق دادن با شرایط زیر

سابقه کار کل = (سابقه کار در کارهای سخت و زیان آور ضرب در ۱ و نیم ) + (سابقه کار عادی)

الف) شرایط بازنشستگی برای مردان :

۱- داشتن ۵۰ سال سن و ۳۰ سال سابقه.

۲-داشتن ۶۰ سال سن و ۲۰ سال سابقه.

۳-داشتن ۳۵ سال سابقه پرداخت حق بیمه بدون شرط سنی.

ب) شرایط بازنشستگی برای زنان :

۱-داشتن ۴۵ سال سن و ۳۰ سال سابقه.

۲-داشتن ۵۵ سال سن و ۲۰ سال سابقه.

۳-داشتن ۳۵ سال سابقه پرداخت حق بیمه بدون شرط سنی.

۴- داشتن۲۰ سال سابقه کار و ۴۲ سال سن، با ۲۰ روز حقوق بازنشسته می شوند.

انواع مشاغل سخت و زیان آور

در آیین نامه مشاغل سخت و زیان آور مشاغل به دو گروه تقسیم می‌شوند:

الف: مشاغلی که سخت و زیان آور بودن آن‌ها قابل کاهش یا حذف است

ب: شغل‌هایی که ماهیتا سخت و زیان آور هستند و با به کارگیری تمهیدات بهداشتی و ایمنی و فنی این صفت را می توان کاهش داد ولی قابل حذف نیستند.

به عنوان مثال در کارگاهی، دستگاهی نصب شده است که دارای صدای زیاد است کارفرما می‌تواند با تمهیداتی مانند عایق بندی اطراف دستگاه یا عوض کردن دستگاه با دستگاه به روز تر با صدای کمتر از مواجهه کارگر با صدای بیش از حد این دستگاه جلوگیری نماید. ولی مشاغلی مانند کار در ارتفاع که ارتفاع جزو ماهیت شغل است نمی‌توان ارتفاع را از شغل حذف کرد.

تعیین و تشخیص سخت و زیان آور بودن مشاغل

این که شغلی جزو مشاغل سخت و زیان آور محسوب می‌شود یا نه؟ و علاوه بر آن در صورت سخت و زیان آور بودن جزو مشاغل گروه الف خواهد بود یا ب به این صورت عمل می‌شود: پس از درخواست کارگر، کارفرما و تشکل‌ها در هر کارگاه با بررسی سوابق، انجام بازدید و بررسی شرایط کار توسط کارشناسان بهداشت حرفه ای وزارت بهداشت و بازرسان کار و با تایید توسط کمیته‌های بدوی و تجدید نظر استانی انجام می‌شود.

برای مشاغل گروه الف استاندارد و حدود مجاز تماس شغلی عوامل زیان آور تدوین شده است. کمیته‌های بدوی و تجدید نظر برای تصمیم قطعی لازم است ابتدا اندازه گیری و اظهار نظر کارشناسان بهداشت حرفه ای و بازرسان کار را داشته باشند و سپس با تطبیق عوامل زیان آور با معیارهای تعیین شده در استانداردهای حدود مجاز مواجهه شغلی عوامل زیان آور نسبت به سخت و زیان آور بودن شغل کارگر و نوع آن اظهار نظر نمایند.

اندازه گیری عوامل زیان آور محیط کار توسط اشخاصی که از وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی مجوز دریافت کرده‌اند انجام می‌شود. چنانچه در کارگاهی شرایط کار به عوامل زیان آور با تدابیری تغییر کرده باشد کارفرما موظف است دوباره نسبت به سنجش عوامل زیان آور و تهیه مستندات سنجش عوامل زیان آور اقدام نماید. نتایج سنجش عوامل زیان آور کارگاه باید همیشه به روز و طبق آخرین وضعیت کارگاه باشد.

تکالیف کارفرما در مشاغل سخت و زیان آور چیست؟

کارفرمایان کارگاه‌هایی که دارای مشاغل سخت و زیان آور هستند باید سلامتی کارگران و وضعیت جسمانی آنان را همیشه تحت کنترل و تحت نظر داشته باشند. برای این منظور کارفرما مکلف است حداقل هر سال یک بار کارگران را توسط مراکز بهداشتی و درمانی و پزشکان طب کار مورد معاینه قرار داده و پس از آگاهی از روند سلامتی جسمی و روحی در پرونده‌های مربوط به هر کارگر ضبط و یک نسخه از آن را به سازمان تامین اجتماعی ارائه نمایند.

الف: تغییر شغل کارگر در معرض فرسایش جسمی و روحی ناشی از اشتغال در کارهای سخت و زیان آور طبق مقررات پیش بینی شده در قانون کار انجام پذیرد.

ب: کارگر باید قبل از استخدام مورد معاینه پزشکی قرار گیرد. کارفرمایانی که مشاغل سخت و زیان آور گروه الف در کارگاه آنان وجود دارد مکلف هستند مدام با تدابیر فنی و بهداشتی و ایمنی و مدیریتی مواجهه کارگران با عوامل زیان آور را کاهش دهند. چنانچه کارفرما به تکالیف خود در خصوص کاهش عوامل زیان آور محیط کار برای مشاغل الف انجام ندهد مکلف است علاوه بر انجام تعهدات قانونی نسبت به بیمه شده هزینه‌های وارده به سازمان تامین اجتماعی را نیز پرداخت نماید.

نحوه رسیدگی به درخواست‌های بازنشستگی سخت و زیان آور

درخواست بررسی و تطبیق و تشخیص مشاغل سخت و زیان آور با درخواست کارگر در کمیته‌های بدوی و تجدید نظر استانی ثبت و مطرح می‌شود. این کمیته‌ها مشاغل کارگر را بررسی نموده و در مورد سخت و زیان آور بودن این مشاغل را اعلام نظر می‌نمایند.

برای بررسی و تطبیق مشاغل سخت و زیان آور دو کمیته در هر استان تشکیل می‌شود کمیته بدوی و کمیته تجدید نظر.

نحوه بازنشستگی سخت و زیان آور

کمیته بدوی مشاغل سخت و زیان آور

کمیته بدوی مشاغل سخت و زیان آور از ۵ نفر عضو و یک نفر دبیر تشکیل می‌شود. اعضای کمیته بدوی سخت و زیان آور استانی عبارتند از: معاون روابط کار اداره کل تعاون و کار و رفاه اجتماعی استان، معاون امور بیمه‌ای اداره کل تامین اجتماعی استان یا نماینده وی، کارشناس مسئول بهداشت حرفه ای معاونت بهداشتی دانشگاه، نماینده کارگران و نماینده کارفرمایان.

کارگر در ابتدا درخواست تطبیق و تشخیص مشاغل سخت و زیان آور خود را طی فرم شماره ۱ به کمیته بدوی استانی ارائه می‌نماید. در اغلب استان‌ها فرم‌های درخواست سخت و زیان آور به صورت اینترنتی هستند و کارگر با مراجعه به سایت مشاغل سخت و زیان آور هر استان (در آخرین استانی که مشغول به کار بوده) درخواست خود را ثبت می‌نماید. کمیته بدوی سخت و زیان آور درخواست کارگر را بررسی نموده و در صورتی که شغل وی جزو مشاغل گروه الف باشد آن را به بازرسی مشترک اداره کار، تامین اجتماعی و شبکه بهداشت درمان و آموزش پزشکی ارجاع می‌دهد.

پس از وصول نتیجه بازرسی مشترک، کمیته سخت و زیان آور نسبت به سخت و زیان آور بودن شغل کارگر اعلام نظر می‌نماید. کمیته سخت و زیان آور نظر خود را به صورت رای گیری اعضا انجام می‌دهد. اگر ۳ نفر از ۵ نفر عضو کمیته بدوی شغل کارگر را تایید نمایند آن شغل جزو مشاغل سخت و زیان آور به حساب می‌آید. پس از صدور رای کمیته بدوی کارگر یا کارفرما می‌توانند ظرف مدت ۱۵ روز اعتراض خود را نسبت به رای کمیته بدوی اعلام نمایند. اعتراض به رای کمیته بدوی سخت و زیان آور طی فرم شماره ۴ باید انجام گیرد.

کمیته تجدید نظر مشاغل سخت و زیان آور

کمیته تجدید نظر سخت و زیان آور نیز مانند کمیته بدوی دارای ۵ عضو است. این اعضا عبارتند از: مدیرکل تعاون کار و رفاه اجتماعی استان، مدیرکل تامین اجتماعی استان، معاونت بهداشتی دانشگاه (دانشکده علوم پزشکی و خدمات درمانی ذیربط)، نماینده کارگران، نماینده کارفرمایان.

کمیته تجدید نظر موارد اعتراض کارگر یا کارفرما که طی فرم شماره ۴ به کمیته ارجاع شده را بررسی می‌نماید و در نهایت طبق رای گیری اعضا نتیجه کمیته تعیین می‌شود. نتیجه کمیته تجدید نظر قطعی و لازم الاجرا است و اگر کارگر یا کارفرما نسبت به رای کمیته تجدید نظر اعتراض داشته باشند می‌توانند اعتراض خود را از طریق شکایت در دیوان عدالت اداری بر علیه کمیته تجدید نظر استانی اعلام نمایند.

دیوان عدالت اداری اعتراض و شکایت کارگر یا کارفرما را بررسی نموده و اگر در شکل و ماهیت رای مغایرت با قوانین و مقررات را تشخیص دهد رای کمیته را باطل و آن را جهت بررسی مجدد به کمیته سخت و زیان آور استانی ارجاع می‌دهد.

اعتراض به رای سخت و زیان آور

توالی و تناوب اشتغال در قانون مشاغل سخت و زیان آور

در ماده ۷۶ قانون تامین اجتماعی چنین گفته شده است که اگر کارگری ۲۰ سال متوالی یا ۲۵ سال متناوب در کارهای سخت و زیان آور مشغول به کار باشد می‌تواند بدون شرط سنی بازنشسته شود در ادامه نیز چنین عنوان شده است که هر سال سابقه کار در مشاغل سخت و زیان آور ۱/۵ برابر محسوب می‌شود.

دو شرط اصلی بازنشستگی تامین اجتماعی به این صورت هستند:

بیمه شده مرد یا در سن ۵۰ سال تمام دارای ۳۰ سال سابقه بیمه باشد و در کمتر از ۵۰ سال سن با ۳۵ سال سابقه بیمه می‌تواند بازنشسته شود.

بیمه شده زن یا در سن ۴۵ سال تمام دارای ۳۰ سال سابقه بیمه باشد و در کمتر از ۴۵ سال سن با ۳۵ سال سابقه بیمه می‌تواند بازنشسته شود.

بنابراین اگر کارگری ۲۳/۵ (بیست و سه سال و نیم) سال در مشاغل سخت و زیان آور مشغول به کار باشد و این مشاغل در کمیته سخت و زیان آور تایید شوند با ضریب یک و نیم، این سوابق به ۳۵ سال می‌رسد و کارگر بدون شرط سنی و با حقوق و مستمری ۳۵ سال بازنشسته می‌شود.

چه مواردی باعث از بین رفتن توالی اشتغال مشاغل سخت و زیان آور می‌شوند؟

الف: استفاده از مرخصی بدون حقوق بیش از دو ماه به هر منظور و تحت هر عنوان به غیر از مرخصی بدون حقوق حج.

ب: اخراج، استعفا، انفصال، بازخریدی مشروط بر اینکه حداکثر تا دو ماه در مجموع پس از تاریخ موارد مزبور در مشاغلی که سخت و زیان آور شناخته شده مشغول به کار نشده یا نتواند بازنشسته شود.

ج: اشتغال در کارها و مشاغل عادی به مدت ۱ ماه

د: اشتغال در حرف و مشاغل آزاد به مدت ۱ ماه

ه: بیمه اختیاری به مدت ۱ ماه

و: بیکاری بدون دریافت مقرری، بیکاری بیش از دو ماه و موارد مشابه

چه مواردی باعث از بین رفتن توالی اشتغال در مشاغل سخت و زیان آور نمی‌شوند؟

الف: ایام خدمت سربازی مشروط بر این که بیمه شده حداکثر تا دو ماه پس از پایان خدمت به کار سابق خود بازگردد

ب: دوران توقیف بیمه شده در صورتی که منتهی به محکومیت وی نشود

ج: تعلیق قرارداد کار به واسطه عوامل قهریه طبیعی و یا حوادث و مخاطرات اجتماعی مثل زلزله، جنگ، آتش سوزی که خارج از اراده کارفرما یا بیمه شده باشد.

د: ایام استفاده از بیمه بیکاری.

ه: ایام خدمت در جبهه با تایید مراجع ذیصلاح.

و: دوران اسارت یا محکومیت سیاسی که بیمه شده بر اساس آن به موجب قانون آزاده شناخته شده باشد

ذ: ایام بلاتکلیفی بیمه شده که مستند به آرای مراجع حل اختلاف اداره کار باشد

ح: ایام استفاده از غرامت دستمزد ایام بیماری

ط: غیبت موجه حداکثر به مدت ۱۰ روز در سال

ی: مدت یک ماه استفاده از مرخصی بدون حقوق برای مناسک حج

ایامی که در فواصل اشتغال کارهای سخت و زیان آور واقع شده و کارگر بدون اشتغال در مشاغل سخت و زیان آور جزو مشاغل سخت و زیان آور محسوب می‌شوند

الف: تعطیلات هفتگی

ب: تعطیلات رسمی

ج: ایام استفاده از مرخصی استحقاقی

د: مرخصی ازدواج یا فوت همسر، پدر، مادر، فرزندان به مدت ۳ روز، استفاده از مرخصی استعلاجی یا استراحت پزشکی، تمام یا قسمتی از نظام وظیفه در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل، دوران اسارت یا محکومیت سیاسی که بیمه شده بر اساس آن آزاده شناخته شده باشد.